انتشار خطّ عربی
صاحب کتاب تاریخ اللغات السّامیه دکتر اسرائیل ولفنسون شرق‌شناس مشهور آورده که خط عربی اسلامی از مبتکرات اسلام نیست و این خط قبل از بعثت در بین اعراب معروف بود. این خط قبل از اسلام به شبه جزیره عربستان منحصر بود و اسلام موجب نشر و رواج و بقاء آن تا امروز شده است.

لغت و خط عربی قبل از اسلام منحصر به شبه جزیره عربستان بود و توسعه ان باانتشار دین اسلام انجام گرفت  و به واسطه  آن‌که لغت  رسول اکرم(صلی الله علیه و آل و سلم) و قرآن شریف که ناموس و قاموس الهی است مسلمان صدر اسلام آن را مقدّس شمرده به رواج آن همت گماشتند تا آن‌که در سرزمین‌های مفتوحه، هم‌پایه دین اسلام منتشر شد و مشرق و مغرب را پُرنمود، و به زبان‌های اصلی ممالک غیرعرب غلبه یافت و در معاملات دینی نزد مسلمانان روی زمین به‌کار رفت و انشاء و تالیف کتب همه جا و اکثر  با این لغت بود، به‌طوری که دانشمندان غیرعرب بدان توجّه کرده با آن کتاب‌ها نوشتند و بسیاری برخود عرب تفوّق پیدا کردند.

خط عربی با پیروی از دین اسلام در ناحیه وسیعی از جهان که میان رود فرات از مشرق و سواحل اقیانوس اطلس از مغرب و سواحل شمالی مدیترانه از شمال و خط استوا از جنوب را در بر گرفت و به این زبان کتابت و صحبت کردند و بعضی زبان مادری خود را فراموش کردند مانند مصر و بعضی کشورها مانند ایران با حفظ زبان خود به خط عربی روی آوردند.

انتشـار خط عربی در مصر
زمانی که خط عربی  در مصر گسترش یافت وارث قلم قبطی که از قلم یونانی گرفته شده بود، گردید و چنانکه لغت عربی وارث لغت قبطی شد،آن در سال ۸۷ هجری در عهد خلافت ولید بن عبد الملک و در زمان عمارت عبدالله عبدالملک امیر مصر اتفاق افتاد و او دیوان انشاء مصر را از قبطی به عربی برگردان و مقرّر شد که کتابت در همه دیوان‌ها به لغت عربی صورت گیرد و خط و زبان خطی کم کم رو به نابودی رفت و مردم عامه آن را فراموش کردند و به جز نشانه‌های کمی آن هم در بعضی ازمعابدو مراکز مذهبی قبطی از آن باقی نماند تا آنکه در حدود قرن یازدهم هجری به کلی از میان رفت. نفوذ زبان و خط عربی در مصر از همه جا زودتر و عمیق‌تر انجام شد و خط عربی در آنجا رونق زیادی پیدا کرد و به دوران تکامل خود رسید.
خط عربی در مصر چون به موازات منشا اصلی یعنی نفوذ تمدن اسلامی پیش رفت در تمام دوره خلافت بنی امیّه(۴۱ _۱۳۲) و پس از آن قدرت بنی عباس در مصر(۱۳۲ _ ۶۵۶) و اواسط دوره عباسی که سلسله خلفای فاطمی مصر روی کار آمدند(۵۶۷ ـ۲۹۷) و زمانی که صلاح الدّین ایّوبی دست فاطمیون را از مصر کوتاه کرد (۵۸۹ _ ۵۶۴) تا آخر دوره حکومت ایّوبیان(۶۵۰هجری) و پس از آن در زمان ممالیک بحری(۷۹۲_ ۶۴۸) و بعد از آن در اوایل دوره حکومت ممالک برجی(۹۲۲_ ۷۸۴) و تا زمان نفوذ عثمانی‌ها خط عربی در مصر آهسته رو به تکامل می‌رفت ولی اوج ترقی این خط از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن نهم بوده است.

انتشـار خط عربی در سوریّه
خط عربی در سوریّه جانشین تمام خطوط رومانی و یونانی دو قلم رسمی و دولتی بود، قلم سُریانی و سامری(عبری) و لغت‌ها و لهجه‌های آرامی بین اکثر مردم رایج بود شدو قلم عِبری و سطرنجیلی را در بین اهالی سوریّه را دچار ضعف کرد و در الجزیره و عراق وارث خطوط آرامی و لهجه‌های آن از سریانی و آرامی مانوی و صابئین (پیروان حضرت یحیی)و آرامی یهودی بابلی شد.

خط عربی در ممالک غرب آفریقا
سلسله فتوحات اسلامی از راه آسیای صغیر و مصر به طرف شمال آفریقا و ممالک غرب(تونس، الجزایر، مراکش) کشیده شد و تمدن اسلامی و خطوط آن در سرزمین‌ها در اوایل قرن دوم جایگزین و رایج شد نوعی کوفی مشتق از آن است و به خط مغربی معروف و از قدیمی‌ترین خطوط اسلامی است که در تمام آفریقای شمالی به جز مصر و قسمتی از سایر نقاط آفریقای شرقی و مرکزی با جزئی تغییر رواج پیدا کرد خط مغربی در ابتدا به نام قیروانی نامیده شد و از آنجا به اسپانیا و حدود قرن هفتم هجری به نواحی سودان و تمبوکتو انتقال پیدا کرد. عامل نفوذ تمدن و خط اسلامی در ممالک غرب قبایل بربر بودند این قبایل همان نقشی را در آفریقا داشتند که ایرانیان در هند و آسیای مرکزی و چین ایفا کردند.

انتشـار خط عربی در اروپا
مسلمانان بعد از سلطه بر ممالک غرب به خاک اروپا یعنی اندلس(اسپانیا و پرتغال) مسلط شدند و نزدیک به هشت قرن در آن حکم فرمایی کردند و در این مدت تمدن اسلامی در ممالک مغرب در اندلس نفوذ کرد و زبان اسپانپولی قدیم را با این خط نوشتند. اعراب بعد از اندلس به طرف شمال رفتند و قسمت زیادی از خاک فرانسه را اشغال کردند تا سال ۱۱۴ هجری شارل مارتل اعراب را به نواحی جنوب فرانسه عقب راند. و مدّت توقّف اعراب در فرانسه،آثاری از خطّ و زبان عربی بجای ماند.

تمدن و زبان خط اسلامی به سواحل ایتالیا و جزیره سیسیل هم نفوذ کرد و نزدیک به یک قرن و نیم یعنی از نیمه دوم قرن نهم تا آخر قرن دهم میلادی خط و زبان عربی در این نواحی رایج بود که در آثار عتیق در موزه‌ها و ابنیه تاریخ ایتالیا این نفوذ مشخص است از نقاط دیگر اروپا که خط عربی در آن رایج بود تمام جزایر مدیترانه است که حدود قرن اول هجری تا مدت چهار قرن به طول انجامید. راه دیگر نفوذ تمدن اسلامی و منتشر کردن خط در اروپا از طرف مشرق در عهد دولت آل عثمان بود که در قرن پانزدهم میلادی استانبول فتح شد و زبان ترکی با زبان دینی عربی در اروپا نفوذ کرد و آثار آن تا مدت بیش ازچهار قرن به جا ماند و با گسترش نفوذ و قدرت دولت عثمانی در قرن هفدهم میلادی خط عربی در شهرهای یونان و قسمتی از بالکان رایج شد، هنوز بر اثر آن نفوذ بیش ازپنج میلیون مسلمان در آن نواحی هستند که به خط عربی آشنایی دارند.

انتشـار خط عربی در ایران
در ایران چون دین اسلام در سرزمین ایران گسترش پیدا کرد خط کوفی جایگزین خط پهلوی ساسانی و دین دبیره اوستایی شد و از اواخر قرن اول و اوایل سده دوم هجری کم کم در نوشته‌ها خط کوفی رایج شد و از نسخ همان علائم و حروف بیست و هشتگانه عربی چهار صوت برای چهار حرف خاص خود پ چ گ ژ انتخاب کردند کتاب‌های علمی سیاسی را با آن نوشتند و زبان فارسی با کلمات عربی آمیخته شد و زبانی به وجود آمد که به آن فارسی دری می‌گویند و اساس زبان فعلی ما شد و ایرانیان کم کم از خط پهلوی دور ماندند اما آن خط و زبان را حفظ کردند و سکه‌های اسپهبدان طبرستان به خط پهلوی نوشتند و آثار سنگ نوشته‌ها به خط پهلوی در گرگان مازندران هنوز قرار دارد مانند برج « لاجیم » و برج « رسگت » و برج « رادکان » که متعلق به اول قرن پنجم هجری است و در آنها خط کوفی و پهلوی با هم دیده می‌شود.

ایرانیان بعد از پذیرفتن دین و خط اسلامی خود عامل گسترش و توسعه و انتشار آن در میان بسیاری از اقوام و کشورهای دور و نزدیک شدند و علاوه بر دین اسلام تمدن و زبان ایرانی نیز در آنان اثر گذاشت مانند ترکان و هندیان.

انتشـار خط عربی در هند
در هند و جزایر اطراف آن اولین بار تمدن اسلامی در قرن اول هجری به هندوستان راه یافت « محمّد بن قاسم بن حجّاج بن یوسف » در سال ۹۲ هجری ناحیه « سند» را با همکاری اعراب و ایرانیان فتح کرد و به جای خط و زبان سانسکریت زبان عربی و فارسی و خط عربی را در این ناحیه گسترش دادند و به مدت دو قرن هند تحت سلطه اعراب بود و بعد از آن که نفوذ اعراب محو شد اندکی از آثار و تمدن و زبان ایرانی در هند به جا ماند. قدیمی‌ترین اثری که به زبان و خط عربی در این دوره ماند سنگ نوشته‌است در موزه پیشاور پاکستان و به خط کوفی نزدیک به ثلث که در عهد خلافت المتوکل علی الله عباسی در جمادی الاولی سال ۲۴۳ هجری که به نقره نوشته شده است.

و بعد از آن در سال ۳۹۲ هجری با نفوذ سلطان محمود غزنوی به هند دین اسلام در این کشور دوباره منتشر شد و از اوایل قرن پنجم هجری به مدت ۲۳ سال خط عربی که با آدابی ایرانی بود در نقاط شمالی و مرکزی هند رایج شد و در سال ۵۷۱ شهاب الدین محمد غوری که به دست ظهیرالدین بابر و جانشینان او سلسله تیموریان هند، تمدن اسلامی ایران سراسر هندوستان را فرا گرفت خط اسلامی فارسی در این دوران معمول شد و آثار آن تا به امروز دیده می‌شود.

انتشـار خط عربی در چین
چین که از نقاط دور دست جهان است هم از نفوذ و تمدن و آیین اسلام بی بهره نماند و خط عربی توسط ایرانیان در بعضی از شهرهای آنجا وارد شد و هنوز آثاری مانند قرآن و ترجمه‌ها و کتاب‌های دینی به خط عربی و یک نسخه کتاب به عنوان(مختصر الاحکام الاسلامیّه) در شهر کاشغر یافت شده که به زبان یکی از لهجه‌های چینی شمالی است و در آن کتاب الفاظ عربی و فارسی داخل شد و اصل کتاب به خط عربی است که حروف چهارگانه خاص زبان فارسی هم در آن به کار رفته است قدیمی‌ترین آثار عربی در چین به صورت کتیبه‌ای است در مسجد شهر کانتون قدیم که تاریخ ۷۵۱ هجری قمری دارد.


نقاطی که امروزه مردم زبان عربی صحبت می‌کنند و به خط عربی می‌نویسند یا با زبان دیگری صحبت می‌کنند و به خط عربی می‌نویسند عبارتند از: شبه جزیره عربستان، عراق، سوریه، لُبنان، اردن هاشمی، مصر، لیبی، تونس، الجزایر، مراکش، آفریقای مرکزی، سنگال، نوبه، سودان، نیجریه زنگبار، قسمتی از چین و هند پاکستان افغانستان جزایر هند شرقی(اندونزی و غیره) قسمتی از سواحل دریای سیاه و بالکان و بعضی جزایر مدیترانه و ایران و غیره.

و مهمترین زبان‌هایی که به خط عربی نوشته می‌شود واین خط، خط رسمی آن زبان‌ها است عبارت است از: عربی، فارسی و ترکی که زبان ترکی اکنون در ترکیه آسیای صغیر و ترکیه اروپا و روسیه آسیا و روسیه اروپا و ترکستان و قسمتی از سواحل دریای خزر و قفقاز و قسمتی از ایران به کار می‌رود و تاتارها و مغول و ترکمان و ازبک و ترک زبانان ایرانی با آن صحبت می‌کنند با اختلافی جزئی در لغات و لهجه‌ها همه از یک منشأ و اصل جریان یافته است و اساس آن از سه لغت عربی فارسی و ترکی جغتایی گرفته شده است و حدود پنجاه درصد آن عربی و بیست درصد فارسی خالص و سی درصد ترکی جغتایی و بقیه اروپایی است.

ترکی جغتایی یا ترکیه شرقی لغات ترکمانی است که اهالی خیوه و حوالی بخارا با آن صحبت می‌کنند و از قرن نهم هجری در آن نواحی جایگزین لغت ترکی ایغوری که الفبای مستقل خاصی دارد شده است. ترکی ایغوری با چنگیز و ایلخانیان به ایران آمد و تا زمان جلایریان مورد استفاده بود تا اینکه سلطان ابوسعید خط ایغوری را منسوخ کرد برای سکه‌ها و آل‌تمغاها(مُهر به زبان مغولی) خط و زبان عربی و برای مناشیر و فرمان‌ها خط تعلیق و زبان فارسی را رواج داد.

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.